Akcja „Reinhardt” to kluczowy, ale mało znany rozdział Zagłady. Była częścią nazistowskiego planu wymordowania europejskich Żydów, przejęcia ich własności i pozyskania przestrzeni „na wschodzie” pod niemieckie osadnictwo. Po inwazji Niemiec na Polskę 1 września 1939 r. miliony polskich obywateli stały się ofiarami bezwzględnej okupacji. Prześladowania Żydów napędzane rasowym antysemityzmem były od początku centralnym elementem nazistowskiej polityki.
Ruiny dzielnicy żydowskiej na Podzamczu w Lublinie zniszczonej przez Niemców po likwidacji getta w 1942 r. W tle widoczna Synagoga Maharszala.
Kolekcja zdjęć Symchy Wajsa.
Kiedy robiłam drzewo genealogiczne rodziny, to podliczyłam, ile osób zginęło podczas Holokaustu w Polsce. Trzydzieści osiem! To było traumatyczne. Oni zginęli dlatego, że byli Żydami. Dla mnie to jest Zagłada. Dla mnie to jest tak okropne, bo ja nie wiem, gdzie oni zginęli. To dla mnie nie jest statystyka.–
Sara Barnea, ur. 1930 r. Tomaszów Lubelski, nagr. 2006.
Granice Polski i Niemiec przed II Wojną Światową.
Kluczowa dla koordynacji przebiegu Zagłady była konferencja w Wannsee w Berlinie 20 stycznia 1942 r., podczas której piętnastu wysokich rangą nazistowskich urzędników dyskutowało o losie milionów ludzi, planując deportacje i masowe mordy w całej Europie. Akcja „Reinhardt” rozpoczęła się kilka tygodni później. Od 16 marca ruszyły deportacje z lubelskiego getta, które w następnych dniach i tygodniach objęły kolejne miejscowości.
„Im Zuge der praktischen Durchführung der Endlösung wird Europa vom Westen nach Osten durchgekämmt.“
„W trakcie praktycznego wdrażania ostatecznego rozwiązania, Europa zostanie przeczesana z zachodu na wschód.”
Fragment z protokołu konferencji w Wannsee, 20.01.1942, str. 8.
Willa nad jeziorem Wannsee w Berlinie, w której 20.01.1942 r. piętnastu wysokiej rangi nazistowskich prominentów podpisało protokół współpracy przy planowanych deportacjach i zagładzie Żydów. Obecnie siedziba Miejsca Pamięci Dom Konferencji w Wannsee.
Do listopada 1943 r. ponad 1.8 miliona Żydów z całej Europy zostało zamordowanych w obozach zagłady w Bełżcu, Sobiborze, Treblince i na Majdanku. Większość ofiar nigdy nie została zidentyfikowana. Wciąż odczuwalna jest pustka po unicestwionych społecznościach i ich kulturze.
Brama Grodzka w Lublinie od strony dzielnicy żydowskiej na Podzamczu, ok. 1930 r. Obecnie siedziba Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie, instytucji dbającej o pamięć o lubelskich Żydach.
Autor: Edward Hartwig. Kolekcja zdjęć Ewy Hartwig-Fijałkowskiej.
Materiały dodatkowe:
Sara Barnea
Protokół konferencji w Wannsee
Konferencja w Wannsee
Kolekcja zdjęć Ewy Hartwig-Fijałkowskiej
Kolekcja zdjęć Symchy Wajsa
Sara Barnea urodziła się 10 grudnia 1930 r. w Tomaszowie Lubelskim. Po śmierci starszego brata Samuela, który zmarł w dzieciństwie, rodzice wyjechali do Lublina, a ona wychowywała się u dziadków w Tomaszowie, dopiero po jakimś czasie trafiła pod opiekę rodziców. Chodziła do chederu i szkoły żydowskiej na ulicy Lubartowskiej w Lublinie, później do polskiej szkoły powszechnej w Tomaszowie. Wybuch II wojny światowej zastał ją w Tomaszowie, skąd wraz z rodzicami uciekła na tereny rosyjskie i została wywieziona w głąb ZSRR, gdzie przeżyła wojnę. Po powrocie z ZSRR trafiła do Szczecina, tam uczyła się w gimnazjum i liceum dla dorosłych, poznała męża i stamtąd wyjechała wraz z rodzicami w 1949 r. do Izraela. Początkowo mieszkała z mężem i córką w kibucu, później poza nim. Mąż Sary Barnei pracował w ministerstwie obrony, w 1956 r. ona również rozpoczęła tam pracę. W 1959 r. z mężem i dziećmi wyjechała na placówkę dyplomatyczną do Polski – pracowała z mężem przez trzy lata w ambasadzie Izraela w Warszawie. Po powrocie do Izraela kontynuowała pracę w ministerstwie obrony, zajmowała się m.in. Żydami przybywającymi z ZSRR. W 1980 r. przeszła na emeryturę, przez kolejnych 15 lat współpracowała z ministerstwem. Pozostawała w kontakcie z Polską, tłumaczyła z języka hebrajskiego na polski i odwrotnie, a także z rosyjskiego. Wydała wspomnienia, które ukazały się również w Polsce. Zmarła w 2015 r.
Sara Barnea – Historia Mówiona
Protokół konferencji w Wannsee
Protokół ze spotkania w dniu 20 stycznia 1942 r. rozpoczyna się od listy uczestników.
Generalnie język protokołu jest celowo tak skonstruowany, aby w dużej mierze ukryć skalę tych bezprawnych działań i przemocy. Nawet jeśli poruszano temat planowanych i już realizowanych masowych mordów, to wszelkie nawiązania do nich w protokole można znaleźć tylko między wierszami.
Część II protokołu opisuje początek spotkania. Reinhard Heydrich rozpoczął od przedstawienia swoich kompetencji i zakresu odpowiedzialności oraz celów spotkania. Następnie przedstawił raport na temat dotychczasowych przymusowych wysiedleń Żydów. Część II kończy się na stronie 5 stwierdzeniem, że dotychczasowa procedura emigracji zostaje zakazana.
Część III protokołu rozpoczyna się stwierdzeniem, że następnym etapem będzie „ewakuacja Żydów na Wschód”. Dalej czytamy: „Działania te należy jednak traktować jedynie jako opcje tymczasowe, choć już teraz dostarczają one praktycznych doświadczeń o istotnym znaczeniu w perspektywie zbliżającego się ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Tekst mówi również o „odpowiedniej uprzedniej akceptacji przez Führera”, przez co bezpośrednio odwołuje się do Hitlera i jego zgody na te działania.
Na dole strony 7 jest opis planu podjęcia działań mających na celu coś więcej niż tylko wykorzystanie pracy przymusowej Żydów deportowanych na Wschód: „W dużych kolumnach pracy, oddzielonych według płci, Żydzi zdolni do pracy zostaną wysłani do tych regionów w celu budowy dróg. W trakcie tego procesu duża część z nich niewątpliwie odpadnie w wyniku naturalnej redukcji”. Innymi słowy, ludzie mieli być zabijani poprzez pracę przymusową.
Część IV (ostatnia) zaczyna się od strony 10 i dokumentuje próbę ustalenia jasnych zasad, które osoby powinny zostać deportowane. W protokole omówiono różne relacje w rodzinie, w tym tak zwanych „Mischlinge” (mieszańców) pierwszego i drugiego stopnia – osoby z chrześcijańskimi i żydowskimi rodzicami lub dziadkami oraz kwestię „małżeństw mieszanych”.
Protokół ze spotkania w Wannsee istniał w 30 kopiach, ale do tej pory odnaleziono tylko jedną. Oryginał protokołu można znaleźć w „Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes, Berlin” (R 100857, Bl. 166–188).
Das Wannsee-Protokoll in der Originalfassung
The Wannsee-Protocol in English
Konferencja w Wannsee
20 stycznia 1942 r. w tej willi spotkało się 15 wysokich rangą przedstawicieli władz nazistowskich: funkcjonariusze partyjni, przedstawiciele ministerstw, a także oficerowie SS i policji. Jak ogłoszono w zaproszeniu, omawiane miało być „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”. Oznaczało to systematyczne mordowanie wszystkich Żydów w Europie.
Zaproszenie wystosował Reinhard Heydrich, szef policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa SS, który rościł sobie prawo do kierowania całą operacją i przejęcia za nią odpowiedzialności. Rola przywódcza Heydricha wynikała z rozkazu wydanego przez marszałka Rzeszy Hermanna Göringa, nakazującego Heydrichowi przygotowanie wszystkiego, co niezbędne do „całkowitego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Jednak ani Hitler, ani żaden z innych najwyższych rangą nazistowskich przywódców nie był obecny na spotkaniu.
Jedynym zagadnieniem omawianym na konferencji było „jak” zorganizować masowe mordy – innymi słowy: jaki sposób byłby najskuteczniejszy, aby zamordować miliony ludzi. Masowe mordy były już wówczas zatwierdzone na najwyższym szczeblu rządowym i realizowano je na terenach wschodniej Polski, Serbii i okupowanym Związku Radzieckim.
Przedstawiciele SS i policji nieustannie spierali się z pozostałymi reprezentantami władzy – na przykład z innych departamentów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych lub administracji cywilnej okupowanych terenów wschodnich – o zakres swoich kompetencji. Główną troską uczestników spotkania było zabezpieczenie interesów własnych instytucji i ustalenie jasnej definicji prawnej osób podlegających deportacji.
Spotkanie to później zostało nazwane „konferencją w Wannsee”.
The Meeting at Wannsee and the murder of the European Jews – exhibition in The House of the Wannsee Conference
The Wanssee Conference
Kolekcja zdjęć Ewy Hartwig-Fijałkowskiej
W listopadzie 2004 roku do Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie trafiła część spuścizny fotograficznej Edwarda Hartwiga. Materiały zostały przekazane podczas uroczystości nadania nazwy Zaułkowi Hartwigów. W obecności członków rodziny, między innymi Julii Hartwig, Ewa Hartwig-Fijałkowska – córka Edwarda Hartwiga – przekazała Ośrodkowi lubelskie zdjęcia swojego ojca.
W październiku 2014 r. Ewa Hartwig-Fijałkowska przekazała następną część zasobu Edwarda Hartwiga. Kolejne materiały trafiły do Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie w 2016 r. W ten sposób do Ośrodka trafiło w sumie 3339 zdjęć Edwarda Hartwiga.
Ostatnie materiały z lubelskiego archiwum Edwarda Hartwiga trafiły do Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie w 2022 r.
Przekazana przez Ewę Hartwig-Fijałkowską spuścizna Edwarda Hartwiga składa się na zasób Archiwum Hartwigów. Oprócz zdjęć autorstwa Edwarda Hartwiga depozyt zawiera Archiwum Julii Hartwig i Artura Międzyrzeckiego.
Kolekcja zdjęć Ewy Hartwig-Fijałkowskiej
Lublin przed 1939 rokiem
Kolekcja zdjęć Symchy Wajsa
Kolekcja fotografii przekazanych Ośrodkowi „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie przez Symchę Wajsa – działacza społecznego, członka zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie i niezastąpionego działacza na rzecz historii lubelskich Żydów, stanowi bezcenne świadectwo zagłady – od obrazów przedstawiających początek funkcjonowania getta lubelskiego, do jego likwidacji 16 marca 1942 roku – początku jednej z największych zbrodni w historii Europy – Akcji „Renihardt” zagłady społeczności żydowskiej Generalnego Gubernatrostwa, rozszerzonej na inne okupowane przez Niemców europejskie państwa.
Kolekcja zdjęć Symchy Wajsa
Symcha Binem Wajs – Historia Mówiona