Zazwyczaj z początku ludzie nie opowiadali. Ja nawet moim dzieciom nie opowiadałam. Teraz jak byłam w Polsce, to mój syn powiedział: „No, teraz możesz mi opowiedzieć”. To żeśmy siedzieli wieczorami i opowiadałam mu. To on mówi: „Mamo, ja w życiu bym nie uwierzył, że ty coś takiego przeżyłaś.”
–
Regina Winograd, ur. 1927 Lublin, nagr. 2006.
Misterium Światła i Ciemności, realizowane corocznie od 2002 r. przez Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie. Wydarzenie upamiętnia początek likwidacji lubelskiego getta i rozpoczęcie akcji „Reinhardt”.
Żydzi, którzy pozostali po wojnie, starali się podtrzymywać pamięć o Zagładzie. Zbierano dowody zbrodni i ślady żydowskiego życia. Pierwsze zeznania ocalałych spisano już we wrześniu 1944 r. w Lublinie. Spod ruin warszawskiego getta wydobyto jego archiwum, prowadzone przez grupę Emanuela Ringelbluma.
Mapy Pamięci to odręcznie tworzone mapy przedwojennych miejscowości odtwarzane przez ich byłych mieszkańców. Zawierają subiektywny obraz bliskiej im przestrzeni, która po tragedii II wojny światowej zmieniła się bezpowrotnie tracąc swój wielokulturowy charakter
Mapa Pamięci miejscowości Siedliszcze nad Wieprzem z lat 1925-1939, narysowana przez Tadeusza Mysłowskiego w 2005 r. na podstawie wspomnień Genowefy Hochman.
Źródło: Archiwum Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie.
Z biegiem lat – zarówno w Polsce, jak i w podzielonych Niemczech – pojawiły się oficjalne formy upamiętniania Holokaustu, odzwierciedlające narracje państwowe i sytuację geopolityczną. W historycznych miejscach powstawały instytucje, wznoszono tablice pamiątkowe i pomniki. W obydwu krajach, obok głównego nurtu, zaczęły pojawiać się oddolne inicjatywy, które szukały własnych formy dla kultury pamięci. Takie działania ciągle wchodzą w konfrontację z lokalnym i narodowym tabu.
Tablica pamiątkowa „Niemy dzwonek do drzwi” na dawnym „domu żydowskim” przy Käthe Niederkirchner Str. 35 (dawniej Lippehner Str. 35) w Berlinie. Tablica przedstawia panel z przyciskami dzwonków i nazwiskami byłych żydowskich lokatorów.
Prawa i zdjęcie: Simon Lütgemeyer.
Latarnia Pamięci na terenie przedwojennej dzielnicy żydowskiej w Lublinie.
Autorka: Joanna Zętar.
W Lublinie w getcie, na Majdanku i w Bełżcu, i w Łęcznej koło synagogi, leży moja rodzina. Setki lat żyli tam, w Łęcznej, w Lublinie i w okolicach i nikt nie pozostał. To jak można z tym żyć?
–
Sabina Korn, ur. 1933 Łęczna, nagr. 2006.
Fragment instalacji artystycznej „Nie/Pamięć Miejsca” na terenie miejsca pamięci Umschlagplatz w Lublinie przy ul. Zimnej. Instalacja stanowi element Szlaku Pamięci Lublin. Pamięć Zagłady, zrealizowanego przez Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie w 2017 r.
Autorka: Tal Schwartz.
Materiały dodatkowe:
Misterium Światła i Ciemności
Regina Winograd
Sabina Korn
Mapy pamięci
Misterium Światła i Ciemności
W nocy z 16 na 17 marca 1942 r. rozpoczęła się likwidacja getta na lubelskim Podzamczu. Datę 16 marca uznaje się za początek Akcji Reinhardt – zagłady Żydów w Generalnym Gubernatorstwie.
Aby upamiętnić ofiary Zagłady, corocznie 16 marca Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie realizuje Misterium Światła i Ciemności. Rozpoczyna się ono w godzinach wieczornych w Bramie Grodzkiej odczytywaniem listy nazwisk mieszkańców dzielnicy żydowskiej, którzy z pewnym prawdopodobieństwem zostali deportowani pierwszym transportem do obozu zagłady w Bełżcu.
W odczytywaniu nazwisk bierze udział młodzież i nauczyciele z lubelskich szkół oraz mieszkańcy miasta i wszystkie chętne osoby.
Punktem kulminacyjnym wydarzenia jest wygaszenie oświetlenia na Podzamczu – terenie byłej dzielnicy żydowskiej. W ciemności pali się tylko jedna lampa. Jest to ostatnia, ocalona lampa z miasta żydowskiego.
Po drugiej stronie Bramy Grodzkiej, na Starym Mieście, które było kiedyś dzielnicą chrześcijańską – światło wciąż się pali. Po obu stronach Bramy Grodzkiej powstają dwie symboliczne przestrzenie – światła i ciemności. Osoby uczestniczące w tym upamiętnieniu kierując się w stronę Latarni Pamięci. W tym miejscu zapalany jest znicz – Światło Pamięci. Ten znicz następnie przekazywany jest z rąk do rąk przez uczestników podążających drogą, którą Żydzi byli prowadzeni na Umschlagplatz – miejsce odjazdu transportów wiozących lubelskich Żydów do obozu zagłady.
Misterium Światła i Ciemności 2024
Regina Winograd (Rykla Milsztajn) urodziła się 8 października 1927 r. w Lublinie w rodzinie Szlomy Milsztajna i Rywki z domu Papier. Miała pięcioro rodzeństwa: siostry Rachelę i Ester oraz braci Eliezera, Josefa i Uszera. Do 1939 r. mieszkała w Lublinie przy ulicy Lubartowskiej 65 (obecnie Lubartowska 93). Przez rok uczęszczała do szkoły żydowskiej na ulicy Lubartowskiej, a kolejne pięć klas ukończyła w szkole powszechnej na Czwartku. Po wybuchu II wojny światowej wraz z rodziną uciekła do Rozkopaczewa, gdzie ukrywała się u polskiej rodziny Pyłów. Ojciec zarabiał tam na utrzymanie rodziny tkactwem, matka – sporządzaniem leków dla okolicznej ludności i zwierząt gospodarskich. Rodzina przebywała na wsi do momentu, kiedy sytuacja stała się niebezpieczna ze względu na częste wizyty Niemców, wtedy zapadła decyzja o rozdzieleniu się i Regina Winograd wraz z siostrą Rachelą dostały się do Lublina, a stamtąd wyjechały na roboty do Niemiec. Po dwóch latach ciężkiej pracy Regina Winograd została wyzwolona przez Amerykanów i rozpoczęła poszukiwania rodziny w wyzwolonym obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie. Wraz z Czerwonym Krzyżem dostała się do Szwajcarii, a stamtąd w 1947 r. próbowała wyjechać do Izraela, na dwa lata trafiając na Cypr, gdzie wyszła za mąż za kolegę z przedwojennego Lublina i urodziła córkę. Po dotarciu do Izraela udzielała pomocy psychologicznej i prowadziła studio baletowe. Miała syna i troje wnuków. Mmieszkała w Bat Jam w Izraelu. Nie odnalazła nikogo z rodziny. Kilkukrotnie odwiedziła Lublin, z którym czuła się silnie związana.
Sabina Korn (właść. Syma Najberg) urodziła się 31 grudnia 1933 r. w Łęcznej. Była najmłodszym dzieckiem Frydy, z domu Rochman, i Awrachama Najbergów. Miała trzech starszych braci: Zalmana, Israela i Lejba. Rodzina mieszkała w Łęcznej. Mama zajmowała się domem, ojciec był cieślą i pracował w Warszawie w warsztacie produkującym dachówki i gonty. Jeden z jej braci, Israel, zmarł jako dziecko niedługo przed wybuchem wojny. Najbergowie z trójką dzieci przenieśli się wtedy do miejscowości Łochów, w pobliżu Treblinki. Tam też rozpoczęła edukację w szkole powszechnej. Po utworzeniu getta dla Żydów z okolic Łochowa, rodzina Najbergów musiała się do niego przenieść. Ojciec został zamordowany przez Niemców w lesie w 1941 r. Matka Fryda, nie widząc szans na przeżycie w getcie, zabrała dzieci i uciekła do lasu pod Łochowem. Bracia ukrywali się przez pewien czas, wkrótce zostali zamordowani przez Niemców. Syma razem ze swoją mamą błąkały się po lasach, ukrywając się stogach siana, stodołach i wykopanych dziurach. Matka, szukając ratunku, zaprowadziła Symę do znajomej rodziny w Łochowie, która zgodziła się przechować dziewczynkę – wtedy widziały się z matką po raz ostatni. Sabina Korn trafiła do Warszawy pod opiekę Bronki Chmielińskiej, która jednak po kilku dniach odmówiła dalszej opieki. W lecie 1943 r. rozpoczęła się tułaczka 10-letniej Symy, która błąkała się po ulicach Warszawy. Ostatecznie pomocy udzielili jej Wanda i Alfred Rachalscy, do których trafiła tuż przed wybuchem powstania warszawskiego. Po jego upadku trafiła do Milanówka, pod opiekę Marty Orłowskiej i jej córki Haliny, u których pomagała w pracach domowych, chodziła do kościoła, przyjęła też komunię świętą. W 1946 r. trafiła do Komitetu Warszawskiego, który zbierał ocalałe żydowskie dzieci. Najpierw znalazła się w Bytomiu, a potem w Łodzi. Następnie, z grupą innych dzieci, została wysłana do Palestyny. Przez 10 lat była w kibucu Gan Szmuel, odbyła też obowiązkową służbę wojskową. W 1956 r. opuściła kibuc. Jej mąż, także ocalały z Holokaustu, pochodził z Ostrowa Lubelskiego. W drugiej połowie lat 90. wróciła do Łęcznej w celu poszukiwania informacji o swojej rodzinie.
Mapy pamięci
Mapy pamięci to odręcznie rysowane plany przedwojennych miejscowości z obszaru Europy Środkowo-Wschodniej, tworzone przez ich dawnych mieszkańców (Żydów i nie-Żydów), którzy w ten sposób starali się ocalić od zapomnienia kształt i charakter swoich miejscowości – zniszczonych lub radykalnie zmienionych w wyniku II wojny światowej i przemian powojennych.
Mapy zamieszczane były często w księgach pamięci (jizkor buch), wydawanych dla upamiętnienia konkretnych społeczności żydowskich, które zostały unicestwione w trakcie Zagłady. Czasami mapom towarzyszyły spisy nazwisk, a nawet zawodów wykonywanych przez mieszkańców.
Plany te prezentują różny poziom szczegółowości i estetyki. Zazwyczaj oparte są na rzeczywistej siatce ulic obejmującej centrum miejscowości, ale uwzględniają dowolność w ujęciu perspektywy i proporcji. Autorzy zamieszczają na nich domy prywatne i instytucje publiczne, które były ważne dla funkcjonowania całej zamieszkującej je społeczności. Na każdym z planów zaznaczone są świątynie i cmentarze różnych wyznań, odzwierciedlając realia życia w przestrzeni wielokulturowej, zamieszkałej zarówno przez żydowskich, jak i nieżydowskich mieszkańców.
Atlas map pamięci